ЖЕНСКИ И МАШКИ тегаец
(Plantago major L. / Plantago lanceolata L.)
Постојан жител на ливади и пасишта што расте на речиси сите површини низ Европа и Азија, тегаецот е широко распространето тревно едногодишно растение кое може да достигне висина и до 30 см. Обично се среќава во ливадите во две форми: широколисен „женски“ тегаец (Plantago major L.) и теснолисен „машки“ тегаец (Plantago lanceolata L.), кои се разликуваат по обликот и големината на листовите и цветовите. А донекаде и во содржината на активните материи, иако нивната терапевтска примена во народната медицина е речиси еднаква.
Кај женскиот тегаец, широки овални листови на долги стебла се наредени во приземна розета, додека цветовите се распоредени во шилци и се состојат од мали белузлави цветови. Кај машкиот тегаец, ланцетните листови се наредени во приземна розета, а на долгите стебла има ситни цветови распоредени во густи, главовидни, цилиндрични соцветија. Тие припаѓаат на семејството Plantaginaceae.
Лековитите својства на тегаецот се познати уште од античко време
Уште од камено доба, се користи за забрзување на заздравувањето на раните. Во текстовите на Плиниј, свежиот сок од тегаец се препорачува за отстранување на последиците од каснувањето на дивите животни и скорпии. Древната кинеска народна медицина многу ги почитувала лековитите својства на женскиот тегаец , за кој се верувало дека има диуретично дејство, ја смирува кашлицата и им дава на очите посебен сјај и убавина, ја зголемува машката сексуална моќ и ја враќа плодноста кај жените. Ваквите ефекти не се споменати во старите европски текстови за лековити растенија, но можно е хемискиот состав на активните компоненти значително да се разликува кај растенијата кои растат во различни живеалишта.
Во средниот век, во европските региони, сокот од тегаец се сметал за докажано средство за ублажување на воспаленија и улцерации на слузницата на устата, носот и очите, а облогите натопени во сокот се користеле и за чиреви на стапалата.
Теснолисниот и широколисниот тегаец трева содржат слични активни состојки, но има и некои разлики.
Листовите од тегаец (Plantago folium) се собираат како лековит дел од растението и треба да се сушат во сенка, на провевно место. Листовите содржат иридоидни гликозиди (меѓу кои се издвојуваат аукубин и каталпол), фенилетаноидни гликозиди, флавоноиди, полисахариди, фенолкарбоксилни киселини, танини, кумарини (ескулетин), сапонозиди, јаглени хидрати, слузави материи, мала количина на етерично масло, пектин, солена киселина, поголема количина на цинк и калиум, калциум, фосфор, железо, сулфур и витамини А, Б, Ц и К. Машкиот тегаец содржи уште поголеми количества силициумска киселина, додека женскиот тегаец содржи алантоин.
Тегаецот зазема важно место во народната медицина
Се верувало дека сирупот од тегаец ја чисти крвта, белите дробови и желудникот и дека е одличен лек за закрепнување на луѓето со лоша крв, слаби бели дробови, слаб глас, туберкулоза, тие кои се бледи, постојано кашлаат или имаат настинка, луѓе кои страдаат од иритации на кожата. Се вели дека облогите од тегаец даваат олеснување од каснувања од инсекти и го активираат процесот на заздравување за исеченици и гребаници. Како вистински „ливадски мелем“ се користи и во итни ситуации: во случај на каснување од инсекти, доволно е да се здроби лист од тегаец и да се стави директно на местото на каснувањето – чешањето исчезнува и отокот се намалува
Неговата употреба е многу важна и во традиционалната фитотерапија
Во традиционалната фитотерапија, тегаецот трева се користи за катар на респираторниот тракт и воспалителни процеси на слузокожата на устата и грлото и за надворешна употреба, за воспалителни процеси на кожата и за епителизација на исеченици, гребаници и запирање на крварењето. Во форма на креми или лосиони се користи и за лекување на младешки акни или егзема. Воден екстракт од тегаец може да се користи во форма на капки за очи во случај на конјунктивит или за ублажување на оток на очните капаци.
Употребата на широколисниот тегаец се препорачува за инфекции на уринарниот тракт, ослободување од воспаление на хемороиди и запек поради благото лаксативно дејство. Тоа е честа состојка во мешавините на чај за детоксикација на телото, со оглед на диуретичните и лаксативните својства на активните состојки. Се користи и во препарати за ублажување на чир на желудникот. Антибактериското дејство веројатно се должи на присуството на аукубигенеин, кој се ослободува од дејството на цревната флора и чии ефекти се докажани и со „ин витро“ и со „ин виво“ тестови. Содржината на слуз го прави тегаецот погодна за лекување на воспаление на цревната слузница, без разлика дали е придружена со запек или дијареа, бидејќи слузта ја ублажува иритацијата и придонесува за омекнување и полесно движење на цревната содржина.
Домашниот сируп од тегаец традиционално се подготвувал на следниов начин:
Во тегла со широк отвор, со зафатнина од околу 5 литри, се редат наизменично, со притискање, сè до врвот слоеви листови од тегаец (на висина од 3 см) и шеќер (на висина од 1 см). Теглата се остава да отстои преку ноќ, а наредниот ден се надополнува со нови наизменични слоеви листови од тегаец и шеќер, бидејќи содржината се таложи во текот на ноќта. Полнењето се врши во текот на неколку дена, додека теглата целосно не се наполни. Теглата потоа треба добро да се затвори со целофан или хартија за пергамент и да се стави во дупка ископана во градината, со доволна големина и длабочина за теглата целосно да се стави во неа. Покријте го отворот на теглата дополнително со штица, и стегнете го со камен или тула, па посипете го со земја и означете го местото каде што се наоѓа теглата. Ферментацијата на сирупот трае три месеци, потоа теглата треба да се тргне од земјата, а целата содржина добро да се исцеди со преса за овошје. Оставете го сирупот да зоврие и со него наполнете ги шишињата кои веднаш треба добро да се затворат. Овој домашен сируп се смета за најдобар домашен лек за сите белодробни заболувања.
